Eskiden alt kültürler vardı. Evvelden dediğim, taş çatlasa on, on beş yıl evvel. O vakitler, alt kültürlerin bir kısmını temsil eden yeraltı edebiyatından ve birebir kapsamdaki yeraltı şiirinden de kelam edebiliyorduk. Tahminen, “günümüzde de alt kültürler var,” diyenler olacaktır. Elbette var. Fakat, sistemle uzlaşamayan ya da uzlaşmayı reddedenler tarafından “kendiliğinden” oluşan alt kültür otonomları, günümüzde kendileri için tahsis edilmiş alanlarda faaliyet gösteren kontrol/ denetim altındaki oluşumlara dönüştürüldüler. 2000’li yılların sonlarına yanlışsız yayınlanan kimi akademik çalışmalarda yer alan bir kavram değişikliği, bu mevzudaki öncü sinyalleri vermişti aslında. Birtakım metinlerde, “underground” yerine “stage” sözcüğü kullanılmaya başlanmıştı o yıllarda. Yani yeraltı değil, sahne! Globalleşme siyasetlerinin gereği olarak kültürlerin aynılaşması için harcanan uğraş, merkezde yer alan kanonun ana sahneyi oluşturması, farklı alt kültür oluşumları ve kimi spekülatif çeşitlere de, kanonun etrafında küçük küçük sahneler tahsis edilmesi sonucunu doğurdu. Hepsi kendi içinde özgür olacaktı lakin tek kuralla: Tıpkı düzlemde ve tıpkı hizada yer alacaklar ve yerin ne altına ne üstüne yanlışsız ivmelenen bir hareketlenme içine gireceklerdi. İşte bu yüzden, günümüzde de alt kültürler olduğunu ancak hepsinin kanonla tıpkı hizada yer aldığını söyleyebiliriz.
Bu çerçevede, günümüzde bir yeraltı şiiri mümkün mü, sorusunu (önce kendime, akabinde sizlere) sormak istedim. Bu soruyu (ya da sorunsalı) gündeme getirmemin nedeni, yeraltı edebiyatı konusunda uzun yıllardır araştırmalar yapan çok bedelli bir akademisyenin, Doç. Dr. Fethi Demir’in ‘Yeraltı Edebiyatı’ isimli kapsamlı çalışmasının ve yeraltı şiiri diye isimlendirebileceğimiz bir şiir varsa şayet, onun günümüzdeki değerli temsilcilerinden biri olarak gördüğüm Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama’ isimli üçüncü şiir kitabının yakın vakitte arka arda yayınlanması.
Yeraltı Edebiyatı, Fethi Demir, Kopernik Kitap, 2023. Fethi Demir, kitabında kıymetli bir noktaya değiniyor ve yeraltı edebiyatının, bir çeşit olmadan evvel bir süreç/ durum (hâl) olduğunun altını çiziyor. Bu açıdan, kanon dışı bir telaffuz içeren, yenilikçi, avangart çabucak her yapıtın ya da müellifin yolunun yeraltı edebiyatıyla bir halde kesişmiş olduğunu söylüyor. Öyleyse, hakikaten de “yenilikçi akımların, çeşitlerin yahut üslupların ‘yeraltında geçirdikleri süre’, onların kanonik edebiyata karşı koyabilme, direnebilme müddetlerini gösterir.”
“Edebiyat ve sanat akımlarının çabucak hepsi, yerleşik kalıplara, edebi kanona karşı bir itiraz olarak filizlenmiş, başta yadırganmış, edebi ve estetik olmamakla suçlanmış, sansürlenmiş hatta yasaklanmıştır,” diyor Demir. Akabinde, birinci başta avangart olarak görülen her akımın süreç içinde rüştünü ispatladığını, değişen toplumsal ve kültürel bağlantılarla birlikte “yerüstüne” çıktığını, ortalama okurun ilgisini çekmeye başladığını ve kanonun içinde yer alarak kendisinden sonraki yapıtların “yeraltı” olarak nitelenmesine vesile olduğunu söylüyor. Bu yaklaşım, Demir’in yeraltı edebiyatını neden bir tıp olmadan evvel bir durum, bir hâl olarak gördüğünü açıklıyor.
Kaldı ki, Demir’in de belirttiği üzere, içinde bulunduğumuz bu postmodern çağda, yapısökümcülüğün de tesiriyle edebi çeşitler zati parçalanmış, pastiş, palimpsest üzere usullerle yine üretilmiş, metinlerarasılıkla beslenen, üstkurmacaya dayalı eklektik, çok katmanlı, karnavalesk özellikler taşıyan amorf cinsler oluşmuştur. Bu açıdan bakınca, sırf yeraltı edebiyatı değil, tahminen de hiçbir edebiyat tipi başlı başına bir “tür” değil, bir durum, bir hâldir artık.
HİYERARŞİNİN PARODİSİ
Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama” isimli kitabının birinci şiirinin birinci dizeleri şunlar: “bi’ gün yine arkadaşlarla şiirleşiyoruz, baktım Ekrem’in kulağından pas akıyor/ peçete almaya mutfağa gittim, Hicran bileklerini kesmiş yarı baygın yerde öyle/ kusacak oldum koştum lavaboya, Nurten’i balyozla gördüm, böcek öldürüyorum dedi/ klozet falan paramparça, üst komşu delirmiş/ matkapla delik açmış tavandan/ ip sarkıtıyor, bağırıyor bir yandan ‘idam’ diye.”
Daha kitabın başındaki bu altı dizede yeraltı edebiyatının neredeyse tüm ögelerini görmek mümkün. Cüretkâr bir telaffuz, sansürsüz, direkt bir lisan, rahatsız edici ve gerçek biçim özellikleri. Yeraltı edebiyatı denildiğinde, herkesin aklına birinci gelen kavramlar olan şiddet, seks, alkol ve unsur kullanımı üzere ögelerin bir kısmıyla bu dizeler ortasında direkt olmasa da dolaylı irtibatlar kurulabileceğini düşünüyorum. Ancak öncelikle yeraltı edebiyatının temel ve en değerli ögelerinden biri olan “sahicilik” konusuna kısaca değinmekte yarar var. Yeraltı edebiyatının sahicilik özelliği, hayattaki şiddetin göz arkası edilmeden ve estetize edilmeden yapıta direkt yansıtılmasından kaynaklanıyor.
Caption Şiirleşmek esnasında Ekrem’in kulağından pas akması, sıradan hayatın, hatta müesses nizamın bize dayattığı seslere bir itiraz olarak şiirin sesinin kulağımızın pasını nasıl temizlediği ve bizi nasıl yeni seslere açık hale getirdiğini vurguluyor. Şiir öznesinin peçete almak için mutfağa koşması, Ekrem’in kulağından akan pası silme gayeli. Pas (yani bize dayatılan sesler, şiirin önerdiği seslerin negatifleri) silinemiyor zira şiir öznesi peçeteyi alamıyor. Nasıl alsın ki? Mutfakta, bileklerini kesmiş vaziyette, yarı baygın yatan Hicran’la karşılaşıyor. Ona yardım etmek yerine kusmak için lavaboya koşuyor fakat kusma hareketini de gerçekleştiremiyor zira elinde balyoz olan Nurten’le karşılaşıyor lavaboda. Nurten, böcek öldürmek için almış eline o balyozu. Bu etaptan itibaren hem Hicran’ın intihar teşebbüsünün hem de Nurten’in böcek öldürme hareketinin gerçekliği sorgulanabilir hale geliyor. Zira gerçeklik halüsinatif bir hal alıyor, şiir öznelerinin algılarının halüsinatif bir hususun tesiriyle sonuna dek açıldığı izlenimi doğuyor. Klozetin paramparça olması da bu etkiyi doğruluyor zira balyozla öldürülmeye çalışılan böcekler aslında hayal eseridir ve vurulan darbeler (hayali) böceklere değil, klozete denk gelmiştir.
Üst komşu (üst kültürün temsilcisi), aşağıdakilerinin (alt kültürün temsilcilerinin) yaptıklarının farkındadır ve bundan rahatsızdır. Matkapla tavanda bir delik açar (kendi bulunduğu katın tabanını deler. Açılan delik, onun tabanında ancak aşağıdakilerin tavanındadır. Üst kattakinin altı, alt kattakinin üstüdür doğal olarak. Bunu alt kültür/ üst kültür, yeraltı dili/ üst lisan, avangart/ kanon diye de okuyabiliriz pekâlâ). Bundan sonraki metafor ise çok daha sert, çok daha şiddetli: Üst kattaki komşu bir ip sarkıtır aşağıya ve bağırır “idam” diye.
İdam, idam edenin, yani celladın etkin olduğu, idam edilenin, yani kurbanın pasif pozisyonda olduğu bir harekettir. Şiirde kelam konusu olan idam ise, muktedirin, kurbanın kendini idam etmesi tarafındaki davetidir. Şayet alt kattakiler bu davete uyarlar ve üst kattan uzatılan ipe kendilerini asarlarsa, bunun ismi idam değil, intihar olur. Bu, neoliberal dünyadaki hiyerarşinin parodisidir aslında.
ELLERİNİ ÇÖZEBİLECEĞİM BİR YERE KOY
Yeraltının yerüstüne çekildiği, alt kültürlerin üst kültürlerle tıpkı hizada yer aldığı, dahası, tüm dünyayı tıpkı tüketim ağının içinde konumlandırabilmek için tek ve standart bir kültür yaratılmaya çalışıldığı günümüz dünyasında, edebiyat kelam konusu olunca, ana sahne ile birebir düzlemde yer alan irili ufaklı küçük sahnelerin birbirinden etkilenmesi ve ortalarında geçişkenlik olması doğal. Fethi Demir, dijital platformlar, toplumsal medya ve çevrimiçi sanal ağlar sayesinde bu yadırgatıcı seslerin çok süratli biçimde deverana girdiğini söylüyor. Pekala, bahsedilen bu platformlar sayesinde sirkülasyona giren yapıtlarda, tam da bu nedenle bir paha değişimi olmuyor mu? Dijital bir yeraltı ya da yeraltının dijital kanallarla şahıstan şahsa nakli mümkün mü? Bu, tartışmaya açık bir bahis. Müslüm Çizmeci “giriş” isimli kısa şiirinde tam da bu mevzuya değinmiş ve hem mevzuyu hem televizyonu bir daha açmamak üzere kapatarak kendi yanıtını vermiş: “televizyonu açtım/ bizi her şeye bağlayan objelerin interneti sayesinde, diye/ başlayan bir cümle duydum. sanırım reklamdı./ televizyonu kapattım.”
Konuyla ilgisi kapsamında fakat kısaca değinebildiğim Fethi Demir’in ‘Yeraltı Edebiyatı’ isimli kapsamlı çalışması, hem bahisle ilgilenenler hem de akademisyenler açısından değerli bir kaynak. Tam bir başucu kitabı. Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama’ isimli şiir kitabıysa, birebir evvelki iki kitabı üzere güçlü metaforlarla, sarsıcı ve gerçek dizelerle dolu. Pekala, bu denli kelamdan sonra, başlıktaki soruya kesin bir karşılık vermiş olabildik mi? Bence veremedik zira o sorunun kesin karşılığı yok! Yeraltı edebiyatı, kara edebiyat, marjinal edebiyat, sokak edebiyatı, kötücül edebiyat, muzır edebiyat, ismine ne dersek diyelim, karşı kültür akımlarından etkilenerek oluşmuş bu edebiyat, biçim ve şekil değiştirmiş de olsa, yeni karşı kültür akımları oluştukça tekrar yeniden yazılacaktır. Yazılmasa da, günümüz edebiyatında epey yaygınlaşmaya başlayan çok katmanlı, karnavelesk özellikli amorf yapıtlarda illa ki bu edebiyatın izleri bulunacaktır. Öyleyse yazıyı Çizmeci’nin iki dizesiyle bitirelim:
mutlusun, kıpırdama!
ellerini çözebileceğim bir yere koy!