Tarım Devrimi: Bir zorunluluk muydu yoksa seçim mi?

Çiler Çilingiroğlu*

Rusya’nın Ukrayna’yı işgali yalnızca güç alanında değil tahıl tedariki alanında da büyük bir risk yarattı. Ukrayna’da üretilen buğdaya bağımlı hale gelmiş ve bu bağımlılığın taşıdığı risklere karşı hiçbir B planı olmayan birçok ülke bu ani savaşın tesirlerine maruz kaldılar. Buğdayın anavatanı ve birinci ıslah edildiği coğrafya olan Türkiye de bu ülkelerden biriydi. Tahıl koridoru açılması için yapılan diplomatik müdahalelerle Avrasya steplerinin tonlarca buğdayı tekrar gemilerle Güney’e taşınmaya başlandı.

Bu krizin tetiklediği buğday kıtlığı ve muhtemel açlık senaryoları bizi insanlığın en temel besin kaynaklarından birinin tarihini tekrar düşünmeye teşvik etti. Arkeologlar için bu en evvel Neolitik devri düşünmek manasına geliyor, yani insanların avcı-toplayıcılığı bırakıp yiyecek üretimciliğine geçtiği, öbür bir deyişle, tarım ve hayvancılığa başladığı devri.

Bu yazıda benim sormak istediğim soru şu: Tarım tarihî bir mecburilik olarak mı ortaya çıktı? Yoksa biricik ve olumsal süreçlerin akışı içinde insanın kültürel tercihlerinin bir sonucu muydu?

Böylesi büyük bir soruyu bu kadar kısa bir yazıda yanıtlamak kolay değil, kabul ediyorum; fakat benim teklifim sizinle arkeolojik fikir tarihi içinde kısa bir gezintiyle bu tartışmayı serimlemeye çalışmak olacak.

TARIM DEVRİMİ’NE AİT BİRİNCİ ÖNERİLER

Daha şimdi arkeoloji diye bir bilim kısmı ortaya çıkmamışken tarihçiler tarımın ortaya çıkışı üzerine baş yormuştur. Evvel Antik Yunan’da insanların gelişim basamakları incelenmiştir. Daha sonra İncil’de Adem’in Yakındoğu’da tarım yaptığı, evvel tunçtan sonra da demirden aletler kullandığı söylenmiş, insanlığın çeşitli teknolojik gelişmelerden geçerek bugüne geldiği konusunda genel bir fotoğraf çizilmişti.

Ancak ismine “insanlık tarihi” denilen bütüncül bir anlatının gelişmesi için Aydınlanma Devrimi’nin yaşanması gerekiyordu. Aydınlanma Çağı’nın değerli düşünürlerinden Turgot ve Condercet tarımın ortaya çıkışını Avrupa-merkezci, ilerlemeci ve çizgisel tarihi kavrayışıyla ele almışlar; onu insanlığın medeniyete hakikat ilerleyen süreçler içinde geçirdiği mecburî kademelerden biri olarak tespit etmişlerdir. 1750 tarihli ‘İnsan Zihninin Gelişmeleri Üzerine’ yapıtında Turgot tarımı, çobanlık ve göçebelik etabından sonra gelen zarurî bir ilerleme olarak kaydeder. 1794 tarihli “İnsan Zekasının İlerlemeleri Üzerine Tarihi Bir Tablo Taslağı” metninde Condercet benzeri olarak avcılık-balıkçılık ve göçebelik kademesinin sonrasına yerleştirir “çiftçi milletler”i.

19. yüzyıla geldiğimizde, kozmik tarih anlayışını en çok etkileyen Lewis Henry Morgan’ın ‘Ancient Society’ kitabı olur. Kitabında Morgan tarımın başlangıcını barbarlık evresinin birinci evresine yerleştirmeyi uygun bulmuş. Ondan ziyadesiyle etkilenerek ‘Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni’ kitabını yazan Friedrich Engels de Avrupa-merkezci, ilerlemeci ve çizgisel anlatıya son biçimlerini vererek bilim ve düşün dünyasında tarımın üniversal tarihin zarurî bir etabı olduğu fikrini yeterlice yerleştirmiştir. Buraya kadar saydığımız herkes tarımın ortaya çıkışı sorusuna arkeolojik datalar olmaksızın karşılıklar vermiştir.

TARIMA AİT BELİRLENİMCİ KURAMLAR

20. yüzyıldan itibaren ise arkeolojik datalar de kuramsal düşünüşte yerini alır. 20. yüzyılın son çeyreğine kadar olan tarım ihtilaline ait kuramları “belirlenimci kuramlar” genel başlığı altında ele almak mümkün. Bu teoriler kendilerine ekoloji, iktisat yahut nüfus baskısı üzere göstergeleri temel alıyor ve tarihî süreçleri bu belirlenimler içinden açıklıyorlardı.

Ne var ki, birinci başlarda yalnızca arkeoloji değil paleoekoloji dataları de şimdi kâfi değildi bu hususa doyurucu yanıtlar sağlamak için. Bunun en hoş örneği Pumpelly’nin “vaha kuramı” teklifidir. Buzul Çağı sonunda gelişen büyük bir kuraklığın tüm canlıları sulak alanlara sıkışmaya zorladığı ve bunun sonucunda ağırlaşan tipler ortası etkileşimin yiyecek üretimciliğine yol açtığı tarafındaki önerisi bugünkü paleoiklim bilgilerimizle taban tabana çelişmektedir. Bugün biliyoruz ki, asıl kurak periyot Buzul Çağı’ydı. Holosen’le birlikte iklim bol yağışlı ve ılıman hale gelmiş, bu ani değişimle de dünya yüzünde bitki ve hayvan toplulukları hiç olmadığı kadar çoğalmış, serpilmiş ve yayılmıştı.

Pumpelly üzere, Childe da tarıma ait tekliflerini şekillendirirken doğal olarak kendi vaktinin paleoiklim datalarını temel almış, Holosen’in kurak olduğu istikametindeki yanlış kanıyı yenilemiştir. Ayrıyeten Nil Vadisi’ni tarımın kökeni olarak önererek öbür bir kusura daha imza atmış olduğunu görüyoruz. Hâlbuki ta 1884’de tarımın ortaya çıkışını dört farklı disiplinin bilgileriyle sentezleyen Alphonse de Candolle buğdayın birinci olarak Fırat Havzası’nda ıslah edildiği teklifini geliştirmişti bile. Yeniden daha 1927’de H. Peake ve H. J. Fleure yabani buğdayın coğrafik dağılımına dayanarak Güneydoğu Anadolu’yu buğdayın evcilleştirildiği bölge olarak tespit etmişlerdi.

Pumpelly’den farklı olarak ise, Childe tarıma geçişi ekolojik belirlenimle açıklamaktan kaçınmış, onun yerine kendi teorik çerçevesine uygun olarak üretim üslubundaki değişimi bu süreç için başat etken olarak belirlemiştir. Marksist materyalist ideolojinin tınısını kendinde barındıran yaklaşımıyla Childe, ekonomik belirlenimi Neolitik Devir araştırmalarının temel sorusu ve sorunu haline getirdi. 1952 tarihli kitabındaki ünlü pasajında şöyle diyordu Childe:

Gıda üretimi -gıda bitkilerinin, bilhassa de tahılların şuurlu olarak yetiştirilmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi, ıslah edilmesi ve seçilmesi ekonomik bir ihtilaldi, ateşin denetiminden sonra insanlık tarihindeki en büyük ihtilal. Bu ihtilal insanlığın kendi uğraşlarıyla elde ettiği daha güçlü ve daha muteber bir besin kaynağının önünü açtı.

Gelelim 20. yüzyılın ikinci yarısına. Leslie White, Neolitik için nüfus baskısının kıymetine daha 1959’da değinen birinci araştırmacılardan biridir. Sonrasında Cohen’in 1977 tarihli ‘Food Crisis in Prehistory’ kitabı gelir. Cohen’in anlattığı üzere, insanlık tarihinin yüzde 99’u avcı-toplayıcı olarak geçmiştir ve bu esasen insanın geliştirdiği en başarılı adaptasyondur. O nedenle tarım lakin ve lakin bir itici neden sonucunda ortaya çıkmış olmalıdır. Cohen’e nazaran, Holosen Devrin başlangıcıyla birlikte ortaya çıkan yerleşik hayat insan nüfusunun birdenbire ve süratle çoğalmasına yol açmıştı. Göçebe hayat biçiminde yalnızca tek çocuk sahibi olan aileler, artık kısa aralıklarla çok daha fazla çocuğa sahip olabiliyordu. Birden artan nüfusla baş edebilmek için insanlık tarım ve hayvancılığı geliştirmiş, öngörülebilen hasat vakitleri ona itimat vermiş, yiyeceğini depolayarak ve uzun mühlet saklayarak besin gereksinimini gidermiştir.

Bu ekonomik belirlenimli modellerin Neolitik araştırmalarını 20. yüzyılın sonlarına kadar tesiri altına aldığını belirtmek mümkün. Neolitik çalışmaları, klâsik olarak, flora, fauna, iklim, tarım teknikleri ve evcilleştirme eksenli bilimsel eserler vermeyi sürdürmüş; toplumsal, kültürel ve ideolojik etmenler uzun vakit görmezden gelinmiştir. Sözgelimi, Jarmo ve Çayönü’nde hafriyatlar yürüten Robert ve Linda Braidwood Toros-Zagros yayını çevreleyen bol yağışlı dağ eteklerinde birinci tarımın ortaya çıkabileceği teklifini toprakta test eden birinci araştırmacılardandır. “Bereketli Hilal’in dağlık yamaçları” olarak isimlendirdikleri bu ekolojik nişin Batı Asya’daki tarımın çekirdek bölgesini oluşturduğunu isabetli bir biçimde öne sürmüşlerdir. Ayrıyeten zooarkeoloji ve arkeobotani üzere disiplinleri araştırmanın olmazsa olmaz bileşenleri haline getirerek geçim iktisadına ve evcilleşmeye odaklanan Neolitik metodolojisini kurmuşlardır.

Bugün baktığımızda, Neolitik ömür biçiminin ortaya çıkışında ne ekolojik ne ekonomik ne de nüfus baskısı belirlenimli kuramlara ait destekleyici somut bilgiler buluyoruz. İklim değişikliği tek başına tarıma geçişi açıklamak için yetersiz. Üretim biçiminin ve araçlarının değişimi Holosen başındaki insan toplumlarını anlamak için çok mekanik, hatta sığ bir bakış açısı sunuyor. Nüfus baskısı Batı Asya’da tarih boyunca hiçbir vakit büyük dönüşümleri tetiklemiyor: coğrafya çok geniş, insan sayısı az. Bugünkü bakış açımız 20. yüzyılın sonlarından itibaren apayrı tarihî düşünüşlere hakikat evrildi.

EKOLOJİ-İNSAN ETKİLEŞİMİ OLARAK TARIMA GEÇİŞ

Ana akım Neolitik araştırmaları geçim modeline odaklanmaya devam etsin, 1960’lardan itibaren çizgisel ve ilerlemeci tarih ideolojileri arkeoloji ve antropoloji içinden tam olarak tenkide açılmıştı. Başka yandan, ekolojik belirlenim birtakım araştırmacılar tarafından sorgulanmaya başlanmış ve insanın faillik kapasitesinin çok fazla geri planda bırakıldığı vurgulanmıştır. Bu noktada kıymetli figürlerden biri kuşkusuz “kültürel ekoloji” anlayışına “ekolojik olanakçılık” diye yeni bir soluk getiren Marshall Sahlins’tir. İnsanın pasif, doğal etrafının etkin olarak sunulduğu bir teorik yaklaşımın karşısında insanın etkin, etrafın pasif olduğu yeni bir bakış açısı getirmiştir. 1964 tarihli ‘Culture and Environment’ kitabı ekoloji-insan ortasındaki diyaloğun değerine vurgu yapan kıymetli bir çalışma olarak duruyor.

Kültürel ekolojinin Neolitik araştırmaları bağlamındaki kıymetli bir kahramanı Kent Flannery’e geldi sıra. Burada Flannery’nin, botanikbilimci Hans Helbaek’in çalışmalarından etkilenerek geliştirdiği Neolitik kuramını hakkını vererek anlatmaya yerimiz yok. Tekrar de şöyle özetlemeye çalışayım: Flannery, insanın tahılları toplarken şuurlu bir formda omurgaları (rakisleri) kırılgan olan bitkileri değil de tam aksine sert olup zaten kırılıp etrafa tohumunu saçmayanları seçtiğini belirtir. Evrimsel süreçte dezavantajlı pozisyonda olan sert omurgalı bitkiler, insanların müdahalesi sonucunda avantajlı hale gelmiş, insan-bitki ortasında ortaya çıkan bu yeni ilgi biçimi tarımın ortaya çıkışını hazırlamıştı. Artık tahılların gen havuzunda sert omurgalı mutantlar sayıca artmıştı. Her hasat periyodu, insan eliyle yaratılan bu müdahaleyi güçlendiriyordu. Beşerler ayrıyeten tıpkı süreçler içinde tahılları kavuz ve kapsüllerinden ayırmaya yarayan teknolojileri de geliştirmiş, ezgi ve öğütme taşlarıyla tohumları işlemiş, böylelikle hasat edilen bitkiler besin olarak tüketilebilmiştir. Flannery bu öngörüleri sonucunda Üst Mezopotamya’nın meşe-fıstık yayını tarımın birinci geliştiği ekolojik ortam olarak ortaya atmış ve bunda da yanılmamıştır.

NEOLİTİK ARAŞTIRMALARINDA İNSANIN KEŞFİ

Görüldüğü üzere, tarımın ortaya çıkışında Flannery’e kadar insanın bu sürece katkısı neredeyse büsbütün ikinci plana atılmıştır. İklim, nüfus, ekoloji, dağlar, meşeler, fıstıklar, buğdaylar, mercimekler konuşulurken, insan kendi dışındaki her türlü etmenin tesirinde mekanik ve rasyonel hareket eden bir çeşit siborg üzere hayal edilmeye devam ediyordu. İnsanın failliği bu devrimsel sürecin tam olarak neresinde kalıyordu? Bu soruyu sorabilmek için insanı ve kültürü tekrar arkeolojinin teorik dünyasına taşımak gerekliydi. Post-süreçsel arkeoloji tam olarak bunu başardı diyebiliriz. Toplumları, ekolojik yahut termodinamik sistemler olarak tasavvur eden Yeni Arkeoloji, 1970’lerin sonundan itibaren kendi sorduğu sorulara karşılık veremez olmuş, koymak istediği kozmik kanunlara ulaşamamıştı. Post-modern fikrin Aydınlanma düşünüşünün karşısındaki tutumuyla birlikte de arkeoloji daha evvel hiç olmadığı kadar varlıklı ve renkli bir çoğulculuğa kavuştu. Tüm güzel bilindiği sanılan tarihî süreçler sil baştan sorgulanmaya başlandı.

Bu teorik gelişim Neolitik araştırmalarını direkt etkiledi. Neolitik İhtilalin ortaya çıkışı birinci sefer olarak Avrupa-merkezci, teleolojik ve çizgisel olmayan bir görüyle tartışmaya açıldı. Ayrıyeten disiplinin klâsik yapısındaki erkek-merkezli ve erkek-merkezci bakış açısının sorgulanmaya başlaması Neolitik Devrim’de, bilhassa bitki bilgisinin derinliği nedeniyle bayanların tarımın ortaya çıkışındaki büyük hissesinin teslim edilmesine yol açtı. Son olarak, insanlık tarihindeki değerli dönüm noktalarında ideolojinin, yani kültürlerin kozmolojik kavrayışlarının onların tabiatla kurdukları bağlardaki rolü birinci kere olarak ciddiyetle ele alındı.

Bu yeni teorik açılımlar içinde üç kıymetli figürden bahsetmek istiyorum: Barbara Bender, Brian Hayden ve Jacques Cauvin.

ANA FAİLLER EKOLOJİ DEĞİL TOPLUMSAL YAPILAR

Bender’in ‘Gatherer-Hunter to Farmer: A Social Perspective’ başlıklı 1978 tarihli makalesi bu mevzuda en sevdiğim yazılardan. Bender yalnızca erkeği önceleyen “avcı-toplayıcı” terimini “toplayıcı-avcı” yapmakla kalmıyor, birebir vakitte tarıma geçişi toplumsal dinamikleriyle bir ortada incelemeye alıyor. Bunu yaparken ekoloji, iklim ve nüfus üzere dışsal etmenleri değil, içsel toplumsal dinamikleri önceliyor. Antropolojik ve etnografik kayıtların bize net olarak gösterdiği bir şey vardır ki, o da tarihi süreçlerdeki ana faillerin ekoloji değil toplumsal yapılar olduğudur. O halde, arkeologların eğilmesi gereken nokta toplumların yapılarıdır.

Bender’in toplumsal perspektifini geliştirirken başvurduğu kaynaklar, yaklaşımının teorik çerçevesini bize anlatmaya yetiyor. Marshall Sahlins’in “hane üretim modeli” yahut “domestic mode of production” görüşü bunların başında geliyor. Bu modelde maksat zenginliği biriktirmek değil, kendini yine üretebilmektir. Hasebiyle Neolitik hane bu türlü bir açıdan ele alınmalıdır.

Fransız post-Marksist antropologları da Bender’in faydalandığı öteki kaynaklar ortasında. C. Meillassoux ve M. Godelier’in devlet öncesi klâsik toplumların işleyişine ait geliştirdikleri ve Marksist teorinin bu alandaki eksik ve gediklerini kapatmaya giriştikleri proje, Bender’in toplumsal bakış açısını kurmasında kıymetli bir yer tutuyor. Takas, dayanışma ağları, eş bulma pratikleri, tekrar üretimin kontrolü, mobilite, toplumsal eşitlik ve statü üzere mevzular Neolitik araştırma dünyasına adımlarını atıyor. Bender makalesini şu güçlü sözlerle bitirmiş: “Nihayetinde toplumu tabir eden ve evrimsel modeli belirleyen toplumsal bağlantılardır.”

Brian Hayden, Bender’in toplumsal içerikli kuramına “rekabetçi şölen” kavramını eklemleyerek tarımın ortaya çıkışında içsel toplumsal nedenlerin tesirini daha da perçinledi diyebiliriz. Bender üzere, Hayden da toplumsal yapıdaki değişim ve dönüşümlerin yiyecek üretimciliğini ortaya çıkaran temel etmen olduğunu savunuyor; fakat, Bender’den farklı olarak Hayden eşitlikçi ve dayanışmacı pratiklerden fazla, toplum içindeki kimi bireylerin statü kazanmak için gösterişli merasimlerle varsıllıklarını kamusal ortamda paylaştıkları şölen aktifliklerine odaklanıyor. Hayden’a nazaran, bu çeşitte rekabetçi bireylerin toplumsal arenada hareket etme özgürlüğü dünyadaki seçkin sayıda yerde ortaya çıkıp serpilme bahtı buluyor. Bu toplumlar da eşitlikçi hiyerarşik örgütlenmeden çıkarak “transegaliter” toplumlar olma yolunda gelişiyorlar.

TARIM BİR MECBURİLİK DEĞİL

Tarım, bu manada insanların daha inançlı besine erişme gayretini değil, baş yapan içeceklerin statü sembolü olarak belirdiği coğrafyalardaki olumsal bir tarihi gelişimi söz ediyor. Tarım, rekabetçi bireylerin statü uğruna ağırlaşan ritüellerinin beklenmeyen bir sonucu. Batı Asya’da bira, Doğu Asya’da pirinç rakısı (sake), Orta Amerika’da ise çikolata üzere fermente içecekler bu dönüşümde katalizör vazifesi üstlenen eserler. Bu bakış açısına nazaran, tarım bir mecburilik değil. O daha çok bir terslik, bilmeden ve istemeden “keşfedilen” bir teknoloji, hatta bilinçsiz bir ihtilal olarak beliriyor.

Son olarak Jacques Cauvin’e gelelim. Fransız arkeolog Cauvin ‘The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture’ isimli kitabını 1994 yılında kaleme alıyor. Kitap 2000 yılında İngilizce yayımlanıyor. Cauvin, tüm determinist kuramları ret ederken, insanın toplumsallığındaki ideolojik dönüşümün tarihi süreçleri yönlendirmedeki rolünü ön plana çıkarıyor. Ona nazaran devrimsel olan ekonomik değişim değil; sembollerin dönüşümüdür. Annales Okulu’nun mentalite tarihçiliği kolundan etkilenen Cauvin için Neolitik Devrim’i mümkün kılan insan formunda doğaüstü, aşkın varlıkların yaratılmasıdır. Neolitik öncesinde hayvan sembolizminin ağır bastığını belirten Cauvin, Neolitik devirle birlikte ilah ve tanrıçaların icat edildiğini bildirir. “Psiko-kültürel yaklaşım” olarak isimlendirilen bu görüş, ideolojik dönüşümlerin toplumsal olanı kurma istikametindeki gücünü göstererek, evvel fikir, sonra aksiyon olarak tanımlayabileceğimiz idealist ideolojiye göz kırpmaktadır. Ayrıyeten ideolojinin tarihi süreçlerdeki önemini vurgulayan Frankfurt Okulu da burada aklımıza gelir ister istemez.

Cauvin, Neolitik kozmolojiyi, birbiriyle terslik içindeki eril ve dişil sembollerin içerildiği yeni bir din olarak tanım eder. Eril semboller bilhassa fallik imgeler ve boğa ile temsil edilirken; dişil simgeler şişman, doğum yapmış bayan figüriyle özdeşleşir. Üretimi ve tekrar üretimi simgeleyen bu ikili sistemde güç, kudret, rahmet, doğurganlık üzere toplumların dayandığı biyolojik ve ekonomik sisteme ait tahayyüllerin bilinçdışında işgal ettiği kıymetli yer vurgulanır. Elbette Cauvin’in teorisi tartışmaya ve tenkide ziyadesiyle açık. Hatta bugünkü bilgilerimizle bu hipotezin yer yer arkeolojik bilgiyle çeliştiğini de rahatlıkla görebiliyoruz. Fakat bu diğer bir yazının konusu olsun.

OLUMSAL BİR TAŞMA OLARAK NEOLİTİK

Sonuç olarak, Neolitik İhtilali dışsal etkenlerle açıklamaya meyilli güçlü bir modernist gelenek içinden sıyrılmayı başardıkları için toplumsal ve ideolojik kuramları bugün daha fazla önemsiyoruz. Bu teoriler bize insanın failliğinin tarihi süreçlerdeki başat değerini hatırlatmıştır. İnsan-dışı yahut insan-üstü failleri görünür kılan ve tarihte onların edindiği rolleri vurgulayan modernite-öncesi ve modernite gelenekleri, Marksizm ve post-modernizmden sonra artık yüzünü beşere ve insanın toplumsal, bilişsel, ruhsal ve ideolojik dünyasına çevirmek zorunda kalmıştır.

Bu bağlamda, tarım dışsal etmenlerin beşere dayattığı ve kozmik tarihin olmazsa olmaz bir gelişim “aşaması” değil; hayli özelleşmiş ve çatallaşmış tarihî süreçlerin olumsal bir uğrağıdır. Sürecin kendisi toplumsal arenada statü biriktirmek isteyen rekabetçi bireylerin yapıp etmeleri olarak başlamış olabilir yahut dayanışmacı ittifaklar kurarak geniş bir ağ içinde ömürlerini sürdüren, yerleşikliği seçen toplumların doğal etrafla girdikleri yeni alakaların bir sonucu olabilir. Kozmolojik kavrayışı dönüşüme uğrayan Holosen Devrin yerleşik beşerinin yeni semboller ve inançlar yaratma eforunun içine gömülü bir yan sonuç bile olabilir tarım. Bu tekliflerden hangisi geçerli olursa olsun tarımın tarihin zarurî bir gidişatı olmadığı gün geçtikçe belirginleşiyor.

BUĞDAYIN TARİHİ YAZILMAYA DEVAM EDİYOR

Tarihin yüzde 99’u toplayıcı-avcılıkla ve tarımdan sonraki vaktin büyük bir kısmı de yeniden toplayıcı-avcılıktan vazgeçmeyen toplumlar tarafından oluşturulmuş. Eski toplumlar “doğal olarak” yahut “kaçınılmaz olarak” tarıma geçmezler. Bir toplum fakat ve fakat şuurlu tercihler sonucunda tarımcı olmayı benimsemiştir. Tarımcı toplumlarla bağ içinde olup hiçbir vakit tarıma geçmeyen toplayıcı-avcıları anımsayalım.

O halde, benim başta sorduğum soruya verdiğim karşılık şudur: Tarım, tarihin zarurî bir yönelimi değildir; Üst Paleolitik Dönem’den itibaren özelleşmiş, çok değişkenli lakin çizgisel ya da ereksel olmayan süreçlerin sonunda aşikâr coğrafyalardaki toplumların şuurlu bir formda etraflarındaki bitki ve hayvanlarla yeni biçimde bir münasebet kurma teşebbüsüdür. Bu beşerler, ne var ki, kendi aksiyonlarının uzun vadeli sonuçlarını elbette hiç lakin hiç tahayyül etmemiştir. Baş yapan fermente içeceklere olan Neolitik ilgi bugün tarıma tümüyle bağımlı ulus devletlerin global bir açlık ve kıtlık krizine gelmesinde bir kelebek tesiri yarattı dersek yanılmış olmayız sanırım. Buğdayın tarihi bitmedi, devam ediyor.

* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et